گفت وگو♦ تئاتر ايران





فاطمه حبيبي زاد متولد بهمن 1355 اهواز و بزرگ شده همين شهر است.10 سال است که به تهران آمده و هفت سالي است که با نقالي و شاهنامه آشنا شده است. او اولين زن نقال ايران است که دراين رشته به صورت تئوري و عملي فعاليت مي کند. اهالي فن به اين شيرزن ايراني لقب "گردآفريد"داده اند. با گردآفريد درباره فعاليت هايش به گفتگو نشسته ايم...
با اجراي يک زن موافقت نمي کنندگفت و گو با گردآفريد
خانم حبيبي زاد با مقوله نقالي چگونه آشنا شديد و علاقه شما به فعاليت دراين زمينه چگونه به وجود آمد؟ کاملاً به صورت تصادفي. دربرنامه اي براي ميراث فرهنگي يکي از شاگردان مرشد ترابي دعوت شده بود و به اين ترتيب من با نقالي آشنا شدم، البته نه به صورت حرفه اي. بعدها مرشد ترابي را يافتم، با او ملاقات کردم و کارهاي ارزشمندش را ديدم. متوجه شدم هنر نقالي فوق العاده ارزشمند و مهم است. هنر نمايشي کهني که به عقيده من مادر نمايش هاست و آميزه است ازهنر نمايش، هنرسخنوري و سخنداني. دراين هنر با ادبيات، تاريخ، باستان شناسي، آئين هاي پهلواني، رزمي، بزمي، شيوه زندگي مردم و...آشنا مي شوي و به همين دلايل جذب اين هنر شده و شروع کارم با تحقيق و پژوهش دراين رابطه بود.
آيا مرشد ترابي هم کار شما را ديده بود وآموزشي نزد ايشان ديده ايد؟ درابتداي فعاليتم طوماري از اداره تئاتر به دستم رسيد به نام "مشکين نامه" که آن را خوانده و کاملاً حفظ کردم. موضوع آن طومار در مورد قيام کاوه آهنگر و تولد فريدون بود. اولين نقلي بود که حفظ شدم. به اين ترتيب اولين برنامه نقالي ام را به دعوت يکي از دوستان درمحفلي که مربوط به کانون بازنشستگان مي شد اجرا کردم. در آن برنامه دراويش و پيشکسوتان بزرگ هنر وجود داشتند. استرس زيادي داشتم. درآن برنامه بود که براي اولين بار از پشت تريبون اعلام شد "اولين زن نقال ايران". خيلي هيجان زده بودم. نفس زنان و با عجله خودم را به کنار سن رساندم و يادم است شادروان جعفر بزرگي مرا دلداري مي داد تا آرام باشم[مي خندد].
در زمينه بازيگري تئاتر از قبل زمينه داشتيد؟ خير. هيچ وقت تئاتر کار نکردم اما درکلاس هاي گويندگي و فن بيان بهروز رضوي شرکت کردم. روزي 4 ساعت فن بيان کار مي کردم که مربوط مي شد به قبل از فعاليتم در نقالي.
زمينه هاي پژوهشي تان بيشتر در چه موضوعات و به چه شيوه اي بود؟ به صورت کتابخانه اي و ميداني بود. به کتابخانه هاي متعدد مراجعه و مطالعات فراواني داشتم. پژوهش هاي ميداني اما، دنياي متفاوت و جذاب تري بود. از تهران تا اصفهان و مشهد و تقريباً اکثر نقاط ايران را گشتم و با نقالان و شاهنامه خوانان بي شماري به گفتگو نشستم.
اينکه گفته مي شود شما اولين زن نقال ايراني هستيد تا چه حد درست است؟ شنيده ايم قبل از شما هم زنان نقال وجود داشته اند. حتي خود شما هم درجايي عنوان کرده ايد که بيشتر چکامه خوانان و نقالان دوران گذشته زن بوده اند. نه به اين شکل نبوده است. دردوره هاي قديم زنان ترانه خوان داشتيم. قصه گو هم داشتيم، اما به اين شکلي که من نقالي مي کنم و در قهوه خانه ها حضور پيدا مي کنم، تدريس و حتي پژوهش مي کنم هرگزدرايران وجود نداشته است. اين لقب را هم اساتيد، مرشدان و مطبوعات به من داده اند.
به نظر مي رسد براي رسيدن به اين موقعيت ويژه سختي هاي زيادي را متحمل شده ايد، به خصوص اينکه نقالان مرد، نقالي را درتيول خود داشته و هنري مردانه به حساب مي آيد. بله. سختي ها فراوان بود. به ويژه در زمينه پژوهش هاي ميداني. اجراهاي زيادي را در شهرستان ها و درميان روستائيان داشتم.عکس العمل زحمت کشان روستايي در برابر اجراهاي من به شدت جالب بود. در روستايي چوپاني گله را رها کرد و به تماشاي کار من نشست.
چندي پيش در جشنواره تئاتر دانشگاهي جواني داستان رومئو وژوليت را به شکل نقالي اجرا کرد و مردم هم خيلي استقبال کردند. به نظرتان در نقالي چقدرمي توان از ايده ها و خلاقيت ها استفاده کرد؟ درحال حاضر استاد بهرام بيضايي و استاد عزت الله انتظامي و... اشراف خيلي خوبي به شاهنامه، نقالي واجراهاي کهن دارند. آقاي بيضايي بارها نظرات خود را به من داده اند و اعتقاد داشتند که درنقالي، به ويژه در شيوه بيان بايد نوآوري بشود.
حمايت مسئولان از تنها نقال زن ايران چگونه بوده است؟ مسئول مرکز هنرهاي نمايشي يا سازمان ميراث فرهنگي و يا حتي آموزش و پرورش که بايد براي گردآوري ادبيات شفاهي و ميراث معنوي سرمايه گذاري مي کردند، چنين حمايتي نداشته اند و همه برنامه هاي من به صورت شخصي و با هزينه شخصي بوده است. خيلي تلاش کرده ام که در آرامگاه فردوسي درتوس نقالي داشته باشم اما مسئولين زيربط با اجراي يک زن موافقت نکردند. جالب است نه؟
تاکنون هنرآموز خانم هم داشته ايد که مايل به فراگيري هنر نقالي باشد؟ بله. هم اکنون شاگردان زن دارم و کوچک ترين آنها 8 ساله بود که براي آموزش نزد من آمد. الان بزرگ شده وهنرپيشه است. او درفيلم آخر مسعود کيميايي- رئيس- نقالي کرد.
به نظرتان جايگاه نقالي درايران مانند سابق محکم و ستودني است؟ با وجود علاقمندي بسياري به اين رشته هنري، اتفاق ناگواري درحال رخ دادن است. احساس مي کنم دو ميراث فرهنگي و معنوي ما يعني "نقالي" و "شاهنامه" متاسفانه سير قهقرايي را طي مي کند. اتفاقاتي تحت عنوان ابداع و نوآوري افتاده است که واقعاً تاسف آور است و بايد جلوي حرکت مخرب آن را گرفت. علاقه و پژوهش و پشتکار چه مي شود؟ همه چيز که ماديات نيست.
پيشنهادي هم براي اجراي خارج از کشور داشته ايد؟ بله. هم اکنون کشور يونان پيشنهاد بورس تشويقي را براي پائيز امسال داده است که درحال بررسي آن هستم. براي اجرا به کشور سوئد هم دعوت شده ام تا به همراه مرشد ترابي اجرايي مشترک داشته باشيم. دعوتي هم قبلاً به تاجيکستان داشته ام ولي فرصت نکردم بروم.
آيا تاکنون با مرشد ترابي اجراي مشترک داشته ايد؟ بله.با ايشان اجراهاي مشترک زيادي را داشته ام و نکات گرانمايه و بزرگي از ايشان آموخته ام.
در اجراهايتان به مشکلي برنمي خوريد؟ خير. در نوروز امسال براي اجرا به يکي از روستاهاي خوزستان دعوت شده بودم. هر سال روز سوم فروردين ساعت 2 بعدازظهر در اين روستاي کاملاً دورافتاده مردم براي تماشاي شاهنامه خواني حضور دارند. با زحمت فراوان خودم را به روستا رساندم. يک سن بزرگ به همراه سيستم صدايي عالي وسط يک دشت و دورتا دور آنها تپه. جايگاهي براي تصويربرداري تلويزيوني تدارک ديده بودند و پنج هزارصندلي براي ميهمانان گذاشته بودند. جاي تعجب زيادي بود. دراين روستاي فقير از جاي جاي ايران مردمي دور هم آمده بودند و بدون وجود هيچ نيروي انتظامي به ترتيب و با نظم فراوان برنامه هايشان را پيش مي بردند. حدود ده هزار نفر دور هم آمدند ومن هم کارم را شروع و به پايان رسانيدم. بدون هيچ مشکلي.
درتهران از برنامه ها ي شما جلوگيري نمي کنند؟ نه. يکي دوسال پيش هم از سوي فرهنگسراي بهمن براي اجرا دعوت شده بودم. آنها هيچ اطلاع رساني نداشتند و سالن خالي از تماشاگر بود. يک مقدار عصباني شدم اما به روي صحنه آمدم. فقط سه نفر نابينا درسالن حضورداشتند. مي خواستم انصراف بدهم که يکي از آنها با من صحبت کرد و اظهار خشنودي زياد از اينکه مي تواند يکبار ديگر اجرا و نقالي مرا بشنود. به هرحال کارم را با همان انرژي و جزيياتي که درخوزستان و براي آن ده هزار نفر اجرا کرده بودم، اجرا کردم.